ΤΑ ΕΘΙΜΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑΣ

Η προσέλκυση της καλής τύχης είναι μια πανάρχαιη συνήθεια και αποτελεί ευσεβή πόθο όλων των λαών σε όλες τις εποχές. Οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν και εξακολουθούν να χρησιμοποιούν πολλαπλούς τρόπους, προκειμένου να κερδίσουν την εύνοιά της, όπως τα γούρια και οι δοξασίες. Γούρι σημαίνει καλός οιωνός, το «μαγικό» αντικείμενο που έχει σκοπό να φέρει καλή τύχη.

Η καλή τύχη, και το αίσιο ξεκίνημα μιας καλής περιόδου είναι αυτά που προσδιορίζουν τη μεσαία γιορτή του δωδεκαημέρου, την Πρωτοχρονιά. Όλες οι πράξεις, όσες μαρτυρούνται στην παράδοση και όλες όσες γίνονται σήμερα, αποσκοπούν κυρίως στον αίσιο προσδιορισμό της τύχης.

Κόκκινο χρώμα

Κυριαρχεί στη διακόσμηση του σπιτιού και την γκαρνταρόμπα των ανθρώπων, γιατί συμβολίζει την ανανέωση και φέρνει γούρι.

Το αμίλητο νερό

Σύμφωνα με το έθιμο - το οποίο ισχύει ακόμα σε μερικά μέρη -το πρωί της Πρωτοχρονιάς οι κοπέλες πήγαιναν στην βρύση του χωριού να πάρουν το «αμίλητο νερό» για να το πάνε σπίτι.

Φθάνοντας στη βρύση, έριχναν μέσα σιτάρι ή τυρί και έλεγαν: «Όπως τρέχει το νερό, να τρέχει το μπερκέτι στο σπίτι μας». Μετά γύριζαν στο σπίτι με το νερό, και χωρίς να βγάλουν τσιμουδιά έλεγαν ''Χρόνια πολλά'' στους δικούς τους. Το ‘‘αμίλητο νερό’’ το έχυναν στις τέσσερις γωνιές του σπιτιού, για να τρέχουν όλη τη χρονιά τα καλούδια σαν το νερό.

Το σπάσιμο του ροδιού

Εδώ και χιλιάδες χρόνια το ρόδι θεωρείται σύμβολο γονιμότητας, αφθονίας και καλοτυχίας. Οι αρχαίοι Έλληνες πριν κατοικήσουν σε ένα σπίτι έσπαγαν στο κατώφλι του ένα ρόδι, κάτι που συνηθίζεται ακόμα σήμερα.

Το σπάσιμο του ροδιού αποτελεί ένα από τα παραδοσιακά πρωτοχρονιάτικα έθιμα και σημαίνει καλή αρχή. Συνηθίζεται με την αλλαγή του χρόνου και αφού ανταλλάξουν οι παρευρισκόμενοι στο σπίτι ευχές, το πιο τυχερό μέλος της οικογένειας να σπάει το ρόδι στην είσοδο του σπιτιού και να μπαίνουν όλοι με το «δεξί» για το καλότυχο ξεκίνημα της νέας χρονιάς. Τα παλαιότερα χρόνια στα χωριά φώναζαν τις κότες να φάνε τα σπόρια που έπεσαν κάτω για είναι γόνιμες όλο το χρόνο.

Η κρεμμύδα

Η πρωτοχρονιάτικη κρεμμύδα ή ασκινοκάρα ή σκυλοκρέμμυδο (Scilla maritima) είναι συνηθισμένο φυτό στην Κρήτη. Φυτρώνει άγριο και μοιάζει με μεγάλο κρεμμύδι. Τα ζώα δεν το τρώνε γιατί έχει δηλητήριο, που μπορεί να προκαλέσει δερματικό ερεθισμό από επαφή. Έχει επικρατήσει από την αρχαιότητα ως σύμβολο καλοτυχίας, αναγέννησης και υγείας. Η αντίληψη αυτή οφείλεται στην πολύ μεγάλη ζωτικότητα του βολβού της που μπορεί να διατηρηθεί και να βλαστήσει ακόμα και έξω από το χώμα πάνω από ένα χρόνο. Ο λαός πιστεύει ότι αυτή τη μεγάλη ζωτική του δύναμη μπορεί να τη μεταδώσει σε έμψυχα και άψυχα, γι' αυτό την Πρωτοχρονιά κρεμούν σκυλοκρέμμυδο στα σπίτια τους.

Η μαλλιαρή πέτρα

Η μαλλιαρή πέτρα ήταν μια πέτρα που είχε επάνω της μούσκλια (μούσκλι η δύναμη της αναβλάστησης) την οποίαν έπαιρναν από το ποτάμι ή από τη βρύση του χωριού, την άφηναν δίπλα στο κατώφλι και την πατούσαν πριν μπουν στο σπίτι.

Ένα άλλο έθιμο ήταν το πάτημα του σίδερου ή του ηνίου που το βγάζανε από το αλέτρι ή των κλειδιών που τα πάταγαν μπαίνοντας με το δεξί πόδι όταν γύριζαν από την εκκλησία.

Το πέταλο

Το πέταλο θεωρείται σύμβολο ευτυχίας και προφύλαξης από το κακό μάτι. Κατά την παράδοση πρέπει να κρεμιέται πίσω από την πόρτα με το άνοιγμα προς τα πάνω. Φέρνει γούρι αρκεί να το βρει κανείς τυχαία και να έχει εφτά τρύπες, τέσσερεις στο ένα μέρος και τρεις στο άλλο.

Το Ποδαρικό

Πολλοί άνθρωποι είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί ακόμα και σήμερα ποιος θα κάνει ποδαρικό στο σπίτι τους, δηλαδή ποιος θα μπει πρώτος στο σπίτι τους τον καινούριο χρόνο.
'Έτσι, από την παραμονή λένε σε κάποιο δικό τους άνθρωπο, που τον θεωρούν καλότυχο και γουρλή, να έρθει την Πρωτοχρονιά να τους κάνει ποδαρικό. Πολλές φορές προτιμούν ένα μικρό παιδί για να κάνει ποδαρικό, γιατί τα παιδιά είναι αθώα και στην καρδιά τους δεν υπάρχει η ζήλια κι η κακία.

Η Καλή Χέρα

Συνηθίζεται να δίνεται ένα χρηματικό ποσό σαν δώρο σε παιδιά που θα επισκεφτούν κάποιο σπίτι την Πρωτοχρονιά. Συνήθως πρόκειται για τα εγγόνια ή τα ανίψια.

Μερικές δεκαετίες παλιότερα, η «καλή χέρα» ήταν το μόνο δώρο που έπαιρναν τα παιδιά την Πρωτοχρονιά και σε πολλές περιπτώσεις ήταν απλά ένα κέρασμα μια κι ούτε χρήματα υπήρχαν πολλά, αλλά ούτε μαγαζιά με παιγνίδια.

Η φροντίδα των ζώων

Σε πολλές περιοχές πίστευαν ότι όταν θα περάσει ο Άη Βασίλης θα ρωτήσει πρώτα τα ζώα αν είναι καλοταϊσμένα κι αν δεν ήταν δεν θα ευλογούσε το σπίτι. Γι αυτό πήγαιναν την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και τα φρόντιζαν, τα ξύστριζαν, τα πότιζαν και τα καλοτάιζαν, για να μην πούνε τα παράπονα τους στον Άη Βασίλη.

Η βασιλόπιτα και το φλουρί

Είναι ένα από τα ελάχιστα αρχέγονα έθιμα που επιβιώνουν. Στην αρχαιότητα υπήρχε το έθιμο του εορταστικού άρτου, τον οποίο σε μεγάλες αγροτικές γιορτές οι αρχαίοι Έλληνες και Ρωμαίοι προσέφεραν στους θεούς. Τέτοια γιορτή ήταν τα Κρόνια (γιορτή του θεού Κρόνου) και τα Σατουρνάλια, στα οποία έφτιαχναν γλυκά και πίτες, όπου έβαζαν νομίσματα και σε όποιον τύχαινε το κομμάτι, ήταν ο τυχερός.
 Η ορθόδοξη παράδοση συνέδεσε το έθιμο με τη βασιλόπιτα. Σύμφωνα, λοιπόν με τη θρησκευτική παράδοση, οι ρίζες του τοποθετούνται στην Καισάρεια της Καππαδοκίας πριν από περίπου 1600 χρόνια. Εκείνη την εποχή, επίσκοπος ήταν ο Μέγας Βασίλειος, ο οποίος ήταν γνωστός για τη συμπόνια και τη βοήθεια που προσέφερε στους συνανθρώπους του. Τότε, κατά μία εκδοχή, ο τύραννος έπαρχος της Καππαδοκίας ζήτησε από το Μέγα Βασίλειο να του παραδώσει όλο το χρυσάφι της πόλης, ειδάλλως θα την πολιορκούσε και λεηλατούσε.  Εκείνος προσευχόταν όλη τη νύχτα στο Θεό για τη σωτηρία της πόλης και όταν ξημέρωσε, ο έπαρχος με το στρατό του περικύκλωσε την πόλη , έτοιμος να τη λεηλατήσει. Όταν ο Μέγας Βασίλειος του είπε πως δε μπορεί να ικανοποιήσει τις απαιτήσεις του, καθώς οι περισσότεροι κάτοικοι είναι πολύ φτωχοί, τότε εκείνος θύμωσε πάρα πολύ και τον απείλησε πως θα τον εξορίσει ή και ακόμα ότι θα τον σκοτώσει.  Οι χριστιανοί της Καισάρειας, που αγαπούσαν πολύ το δεσπότη τους, ακούγοντας τις απειλές, συγκέντρωσαν όσα χρυσαφικά διέθεταν και τα παρέδωσαν σε ένα σεντούκι στο Μέγα Βασίλειο και εκείνος με τη σειρά του στον τύραννο.  Όταν ο τελευταίος επιχείρησε να το ανοίξει, έγινε το θαύμα. Όλοι είδαν μία λάμψη και εμφανίστηκε ένας καβαλάρης (ο Άγιος Μερκούριος) που μαζί με το στρατό του (άγγελοι) όρμησε στον έπαρχο και τους ανθρώπους του οι οποίοι αφανίστηκαν. Έτσι η πόλη σώθηκε. Τότε, ο Μέγας Βασίλειος αντιμετώπισε το πρόβλημα της επιστροφής και της δίκαιης διανομής των χρυσαφικών στους κατοίκους. Προσευχήθηκε στο Θεό και Εκείνος του έδωσε φώτιση.  Ζήτησε από τους βοηθούς του να ζυμώσουν ψωμάκια και μέσα σε καθένα από αυτά να τοποθετήσουν λίγα χρυσαφικά. Κάθε οικογένεια καταναλώνοντας το ψωμάκι της, διαπίστωνε με έκπληξη το περιεχόμενό του. Αυτό το ψωμάκι ήταν η βασιλόπιτα, που έφερνε χαρά και ευλογία. Γι' αυτό, λοιπόν, προς τιμήν του Αγίου, την πρώτη μέρα του χρόνου (ημέρα μνήμης του θανάτου του) φτιάχνουμε βασιλόπιτα και τοποθετούμε ένα φλουρί, ασημένιο ή χρυσό, σε αυτήν. Το φλουρί συμβολίζει την τύχη και μια καλή χρονιά για εκείνον που θα το κερδίσει.

Ο Άη Βασίλης

Είναι ο ροδομάγουλος, με τα άσπρα γένια, κοκκινοντυμένος, παχουλός παππούς ο οποίος εμφανίζεται στις πλατείες και απεικονίζεται στις κάρτες. Η μορφή αυτή που ξέρουμε σήμερα διαμορφώθηκε από τον αμερικανό σκιτσογράφο Τόμας Ναστ το 1862, με βάση παλαιότερες ευρωπαϊκές παραδόσεις, ενώ το κόκκινο χρώμα της στολής του το πήρε εξαιτίας του κόκκινου χρώματος γνωστού αμερικάνικου αναψυκτικού που χρησιμοποίησε τη μορφή του σε διαφημίσεις. Αρχικά ήταν ντυμένος με τα χρώματα του ουράνιου τόξου.

Οι ξένοι στην θέση του Άη Βασίλη σαν προστάτη της νεότητας και ως μεταφορέα δώρων έχουν τον Άη Νικόλαο. Σε όλες τις χώρες, εκτός την Ελλάδα, επισκέπτεται τα σπίτια τα Χριστούγεννα. Στο Βέλγιο το τριήμερο που γιορτάζουν τον Άη Νικόλα κλείνουν τα πάντα και πετάνε αλεύρι ο ένας στον άλλο. Η γιορτή είναι του Saint Nicolaus, και από το Nicolaus έχουμε κατά συγκοπή το Santa Claus.

Στην Ελλάδα ο Άγιος Βασίλειος είναι αυτός που έχουμε στα εικονίσματα, τον τιμούμε την 1η Ιανουαρίου και είναι ένας ασκητικός άγιος ο οποίος πέθανε γύρω στα 40 του από τη στέρηση. Είχε μακριά γενειάδα, ήταν ελαφρώς καραφλός , με τα μάγουλα βουλιαγμένα από τη νηστεία και δεν έχει καμιά ομοιότητα με το ροδομάγουλο παππού.

Είναι όμως και αυτός φορέας δώρων. Στα παραδοσιακά μας κάλαντα έφερνε κι αυτός δώρα, αλλά έφερνε χαρτί και καλαμάρι και όχι κούκλες και τραινάκια. Τα επιθυμητά δώρα κάθε κοινωνίας είναι αυτά που σχετίζονται με την κοινωνία και τις ανάγκες της. Και στον Ελληνικό παραδοσιακό πολιτισμό από την περίοδο της Τουρκοκρατίας και μετά η μόρφωση ήταν το μεγάλο δώρο που μπορούσε να ξεχωρίσει έναν άνθρωπο από τους υπόλοιπους. Τη μόρφωση αυτή έφερνε ο Άγιος Βασίλειος.